متشابهات قرآنمتشابهات کتاب، آیات فاقد معانی روشن و قابل حمل بر وجوه مختلف می‌باشد. و در اصول فقه کاربرد دارد. ۱ - تعریفمتشابهات کتاب، مقابل محکماتِ کتاب می‌باشد. متشابه در لغت ، به چیزی گفته می‌شود که قسمت‌های مختلف آن به یک دیگر شباهت دارد، و در اصطلاح، کلامی است که دارای نوعی ابهام می‌باشد؛ به بیان دیگر، به آیاتی که دلالت آنها بر معانی روشن نباشد، به گونه ای که وجوه مختلف و گوناگونی در آن راه داشته باشد، متشابه گویند. امام خمینی بر اساس تقسیم‌بندی آیات قرآنی به محکمات و متشابهات، معتقد است در قرآن دو گونه آیات وارد است یکی آیات عملی که باید توده مردم به آن عمل کنند و دیگری آیات علمی که چنین نیست معارف عملی باید محکم باشند؛ زیرا عمل مربوط به عموم است و واضح نبودن سبب تردید در مقام عمل می‌شود و در آنها تاویل و توجیه راه ندارد، ولی در مباحث علمی باید فکر کرد و طولانی شدن تفکر و پیدا شدن شقوق برای مطلب مشکلی ندارد. [۱]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۳۲۱-۳۲۲، تهران، بی‌تا.
ایشان با تاکید بر این‌که قرآن و حدیث مشتمل بر هر دو نوع معارف است و وجود معارف علمی که معنای آن برای عموم مردم روشن نیست، هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند؛ بلکه بعضی از آیات الهی رمز است میان گوینده و یک دسته خاص. حتی به‌حسب روایات جبرئیل هم که قرآن را آورد، خود معانی رمزی را نمی‌داند. [۲]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۳۲۲، تهران، بی‌تا.
امام خمینی با استناد به آیه (هُوَ الَّذِیَ اَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتَابِ وَاُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَاَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَاْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَاْوِیلَهُ اِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ اِلاَّ اُوْلُواْ الالْبَابِ) در این آیه تصریح شده که آیات بر دو گونه است یک آیات محکمات که تاویلی ندارند و همه آنها را می‌فهمند و دیگری آیات متشابهات که تاویل دارد و از قبیل رمز است و تاویل آن را به جز خدا و راسخان در علم کسی نمی‌داند [۴]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۳۲۲-۳۲۳، تهران، بی‌تا.
امام خمینی با استناد به روایتی راه‌حل فهم متشابهات را ارجاع آن به محکم می‌داند و معتقد است برای فهم متشابه باید اجتهاد کرد، یعنی اجتهادی که ثمره‌اش فهم متشابه قرآن می‌باشد. بااین‌وجود امام خمینی تاویل را منحصر به آیات متشابه ندانسته و حوزه تاویل را مربوط به باطن آیات دانسته است که شامل کل آیات قرآن اعم از محکمات و متشابهات است. ایشان معتقد است قرآن، ظاهری دارد که تفسیر آن واجب و باطنی دارد که تاویل آن لازم و ضروری است و در این راستا ایشان تاویل را به تطبیق بین دو کتاب تدوین و تکوین تعریف می‌کند. بعضی آیات، آیات متشابه که حفظ ظاهر آیات، مخالف با براهین عقلی است؛ مانند تاویل ید و عرش و مانند این امور که سبب مشابهت حق‌تعالی با خلق و اتصاف به امکان و حدوث می‌گردد. بر همین اساس متشابهات قرآن به محکمات آن بازگردانده می‌شوند. [۷]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۰۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - بیان نمونهاین گونه موارد به بررسی عمیق نیاز دارد و چه بسا آن را باید به محکمات ارجاع داد، مانند آیه کریمه:﴿وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوء...﴾ که کلمه «قرء» در فرهنگ لغت عرب دارای دو معنای متضاد است:یکی «حیض» و دیگری «طهر»، یا مانند آیه:﴿أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکاحِ...﴾که مراد از کسی که می‌تواند عقد نماید، ولیّ یا زوج او است. و یا مانند آیه:﴿... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً﴾ که مراد از کلمه «صعید»، یا مطلق روی زمین است یا خاک خالص. در قرآن مجید آمده است: ﴿هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...﴾. ۳ - مصادیق محکماتمیان اصولیون و مفسران بحث است که کدام آیات از محکمات قرآن و کدام آیات از متشابهات آن می‌باشد؛ برخی مانند مرحوم « شیخ انصاری » گفته اند:نصوص و ظواهر قرآن جزء محکمات، و بقیه از متشابهات می‌باشد. نکته: تشابه دارای اسبابی است، از جمله: اشتراک لفظی (مانند کلمه «قرء» در آیه یاد شده)، اشتراک معنوی (مانند آیه:﴿جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ﴾ که رجل، بین افراد متفاوت مشترک است) و مردد بودن مرجع ضمیر یا موصوف و یا جمله موصول، مانند:﴿أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکاحِ﴾. [۱۳]
فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، ص۲۴.
[۱۶]
مغنیه، محمد جواد، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، ص۲۲۳.
[۱۷]
جناتی، محمد ابراهیم، منابع اجتهاد (از دیدگاه مذاهب اسلامی)، ص۲۰-۱۵.
۴ - عنوان مرتبطاسباب اجمال . ۵ - پانویس
۶ - منبع• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۶۸۹، برگرفته از مقاله «متشابهات کتاب». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های تفسیری امام خمینی
|